هنگامى که رسول خدا (ص) به مدینه رسید در خانه ابوایوب انصارى منزل گزید؛ جایى که شتر وى آنجا خوابید.
زمین مسجد النبى از آنِ دو یتیم بود و در آنجا خرما خشک مىکردند. رسول خدا (ص) آن را به مبلغ ده دینار از ولىّ دو طفل خریدند و مسجد را در آن ساختند.
مساحت زمین در آن روز حدود 2071 متر مربع بوده است. صحن مسجد را با ریگ سیاه فرش کردند و دیوارها را با خشت و گل بالا بردند.
در ساختن بناى این مسجد شخص پیامبر (ص) شرکت داشتند. سقف قسمتى از مسجد را با شاخ و برگ درخت خرما پوشانیدند و از تنه درخت خرما براى ستونهاى آن استفاده کردند.
سه در از جانب شرق، غرب و جنوب براى آن قرار دادند. قبله نخستین مسلمانان مسجد الاقصى بود که بعداً به سمت خانه کعبه تغییر یافت. مساحت مسجد النبى در سالهاى اخیر به حدود یک صد هزار متر رسیده است.
صُفّه
در داخل مسجد النبى صفه یا ایوانچه مانندى آماده ساخته بودند که مهاجران بىسر پناه در آن جا به سر مىبردند. اینان همان دسته از مسلماناناند که به «اصحاب صُفه» معروف گشتند.
پیش از آن که قبله از بیت المقدس به طرف کعبه تغییر کند محراب رسول خدا (ص) در ناحیه شمال مسجد بود. پس از تغییر قبله به دستور پیامبر، آن قسمت را مسقف کردند و آن مکانى براى استراحت و سکونت مسلمانان مهاجر و بى پناه گردید که در توسعه مسجد در سال هفتم هجرى داخل مسجد قرار گرفت.
آنچه امروزه به صفه معروف است، روزگارى «دکة الاغوات» و جایگاه خواجههاى حرم بوده که وظیفه حراست و خدمتگزارى حرم را به عهده داشتهاند.
خانههاى زنان پیغمبر(ص) که به صورت حجرههایى بود، در سه طرف شمال، جنوب و شرق مسجد قرار داده شد و چون آن حضرت به جوار پروردگار شتافت، ایشان را در حجره عایشه که در کنار مسجد بود به خاک سپردند.
روضه نبوى در ناحیه جنوب شرقى (رو به سوى قبله) مسجد، یعنى مسافت میان قبر پیغمبر (ص) و منبر آن حضرت است که طول آن 22 متر و عرض آن 15 متر مىباشد.
در محدوده روضه، مرقد مطهر، منبر و محراب واقع است. پیامبر (ص) فرمود: «میان منبر و خانه من باغى است از باغهاى بهشت.»
منبر در سمت غربى محراب مسجد، منبرى است از سنگ مرمر در کمال زیبایى که سلطان مراد سوم آن را در محرم سال 998 هجرى به مسجد هدیه کرد و آن را به جاى منبر قایتباى قرار دادند که در جایگاه منبر پیامبر (ص) گذاشته شده است.
محراب جایگاه نماز پیامبر (ص) مىباشد. در زمان آن حضرت چیزى بهنام محراب وجودنداشت، درجریان توسعه مسجد در زمان ولید بن عبدالملک اموى، در محل نماز پیامبر (ص) محرابى ساخته شد.
این محراب در طول زمان دگرگونىها را تحمل کرده و بناى فعلى آن از دوره سلطان اشرف قایتباى از سلاطین مملوکى مصر، باقى مانده است.
ستونهاى مسجد نبوى در مسجد نبوى ستونهایى است که هر یک نامى خاص دارد.
هشت ستون از زمان پیامبر (ص) هنوز در مسجد باقى است که با رنگ سفید مشخص شدهاند که عبارتند از:
- ستون مُخَلَّقه: این ستون بر جایى نهاده شده که تنه درخت خرمایى که پیامبر (ص) به هنگام ایراد خطبه بر آن تکیه مىکرد، در آنجا بوده است و پس از آن که براى آن حضرت منبرى ساختند از آن ستون نالهاى برخاست و به همین دلیل به آن ستون «حنّانه» مىگفتند.
- ستون توبه: آن را ستون ابولبابه نیز مىنامند پس از شکست بنوقریظه ابولبابه به خاطر گناهى که مرتکب شد، مورد بى توجهى پیامبر (ص) و یاران آن حضرت قرار گرفت و سرانجام خود را به ستون مسجد بست تا آن که آیهاى در پذیرفته شدن توبه او به رسول خدا (ص) نازل گردید.
- ستون مَحرَس: در کنار این ستون، على (ع) مىایستاد و از رسول خدا(ص) محافظت مىکرد. این ستون را به نام استوانه على (ع) نیز مىشناسند. زیرا جایگاه نماز آن حضرت بوده است.
- ستون وُفُود: در کنار این ستون رسول اللَّه (ص) با سران قبایل و هیأتهاى نمایندگى و سیاسى دیدار کرده و آنان را به حضور مىپذیرفتند.
- ستون سریر: رسول خدا (ص) در کنار این ستون تختى از شاخههاى خرما مىگذاشت و شب بر روى آن استراحت مىکرد.
- مقام جبرئیل امین: جبرئیل در این مکان خدمت رسول اللَّه(ص) مشرف مىشده است.
زمانى که مسجد النبى ساخته شد، سه در براى ورود و خروج مردم ساختند، برخى از اصحاب نیز در حاشیه مسجد خانه ساخته و درى به درون مسجد باز کردند.
در سال سوم هجرت، قبل از غزوه احد، به دستور پیامبر (ص) همه درهاى خانهها به جز در خانه على (ع) به مسجد بسته شد.
تعداد درهاى مسجد در امتداد زمان تغییراتى یافته است مشهورترین آنها عبارتند از:
- باب الرحمه
- باب جبرئیل
- باب السلام
- باب النساء
مسجد النبى هم اکنون 7 در دارد. منارههاى مسجد در توسعه زمان ولید بن عبدالملک بر چهار گوشه مسجد النبى چهار مناره ساخته شد، پس از آن مناره دیگرى نیز ساخته شد که مناره اصلى مسجد عبارت بود از:
منارههاى سلیمانیه، مجیدیه که در دو سوى ضلع شمالى قرار داشت و منارههاى قایتباى و باب السلام که در دو سوى ضلع جنوب شرقى و ضلع غربى مسجد واقع بود.
در افزودههاى جدید مسجد، 6 مناره دیگر ساخته شده و بدین ترتیب مجموع آنها به 10 عدد مىرسد.
قبرستان بقیع:
قبرستان بقیع قدیمىترین و شناختهترین قبرستان در اسلام است. آن را «بقیع غرقد» نیز مىنامند.
این قبرستان در ناحیه شرقى مدینه واقع شده است. مزار امام حسن مجتبى(ع)، امام سجاد(ع)، امام محمد باقر(ع) و امام جعفر صادق(ع) و به قولى حضرت زهرا (س) در آن جاست.
قبر ابراهیم، رقیه، ام کلثوم و زینب برخى از فرزندان رسول خدا (ص) در آنجاست. فاطمه بنت اسد مادر امیر مؤمنان (ع)، عباس بن عبدالمطلب عموى پیامبر(ص)، زینب فرزند خزیمه، ریحانه، ماریه قبطیه، زینب بنت جحش، ام حبیبه، حفصه، سوده، صفیه، جویریه، عایشه و ام سلمه همسران رسول خد (ص) نیز در آنجا مدفونند.
چهرههاى سرشناس دیگرى چون: محمد حنفیه، فرزند امیر مؤمنان (ع) برادر آن حضرت، عبداللَّه بن جعفر همسر حضرت زینب ، اسماعیل فرزند امام صادق (ع)، عاتکه، صفیه عمههاى رسول خدا(ص) و بسیارى از صحابه و تابعین و علما در بقیع مدفون هستند.
مساجد مدینه
در مدینه مساجد فراوانى وجود دارد که برخى از آنها عبارتند از:
- مسجد قبا
قبا دهکدهاى بوده در دو مایلى مدینه که مقارن هجرت پیامبر (ص) به این شهر، طایفه بنى عمرو بن عوف در آن سکونت داشتند.
پیامبر (ص) پس از ورود به مدینه با کمک اصحاب و یارانش اولین مسجد را که به قبا نامگذارى شد در همین مکان ساختند.
مساحت تقریبى مسجد و بناهاى جانبى مربوط به آن به 13500 متر مربع می‌رسد و به شکل زیبایى ساخته شده است. در این مسجد جاى 20000 نمازگزار وجود دارد و 4 مناره با 47 متر طول، دارد. - سجد قبلتین
این مسجد در فاصله 5/3 کیلومترى مسجد النبى (ص) در شمال غربى مدینه قرار دارد و در ماه شعبان، سال دوم از هجرت، هنگامى که پیغمبر(ص) نماز ظهر را مىخواندند آیه «فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضَاهَ» نازل و آن حضرت براى نماز روى خود را از بیت المقدس به طرف کعبه برگرداندند.
در این مسجد، به یاد بود این تغییر، دو محراب به سوى قبله نخستین و قبله دوم ساخته بودند و در نوسازى اخیر آنها را برداشتهاند.
مساحت مسجد در بازسازى سال 1408 قمری به 3920 متر مربع رسید. - مسجد جمعه
پس از مسجد قبا، این مسجد از جهت تاریخى دومین مسجد است. پیامبر (صآله پس از حرکت از قبا به طرف مدینه در محلهاى که خاندان بنى عمرو بن عوف ساکن بودند روز جمعه فرود آمدند و اولین نماز جمعه را در آنجا اقامه کردند سپس جاى آن مسجدى ساخته شد. این مسجد در سال 1412 توسط دولت سعودى در مساحت 1630 متر بازسازى شد. مسجد فضیخ این مسجد در انتهاى شارع العوالى واقع شده و از مساجد تاریخى و معروف است. فضیخ درخت خرما است و از آنجا که در محل این مسجد درخت خرما بوده به این اسم نامیده شده است، نام دیگر آن مسجد رد شمس مىباشد. این مسجد اخیراً تخریب گردیده و احتمال دارد بناى جدیدى در آن احداث گردد. - مسجد فتح
این مسجد در شمال غربى مدینه در دامنه کوه سلع بر بلندى قرار دارد. در این مکان بود که رسول خدا (ص) در جنگ خندق از خداوند طلب فتح و پیروزى کرد و خداوند دعاى آن حضرت را مستجاب نمود و مشرکان شکست خوردند.
پس از آن روى این تپه مسجد فتح را بنا نهادند. بناى فعلى مسجد فتح که مربوط به سال 1270 قمرى است حدود 24 متر مربع و ارتفاع آن 5/4 متر مىباشد. - مسجد على (ع)
این مسجد در جنوب مسجد فتح و مشرف بر وادى بطحان است. در مدت محاصره شهر مدینه در جنگ احزاب امیر المؤمنین (ع) در آن به عبادت مىپرداخته است.
در نزدیکى این مسجد، مسجد دیگرى است که به نام مسجد فاطمه (س) معروف است و همراه با مساجد فتح، سلمان، ابوبکر، عمر و مسجد قبلتین به نام مساجد سبعه معروفاند. - مسجد شجره
این مسجد در فاصله یک فرسنگ و نیم از مدینه قرار داشته که اکنون با گسترش شهر، این مسافت کمتر شده است.
چون درختی در کنار مسجد بوده، این مسجد به نام «شجره» معروف گردیده است. اهمیت این مسجد بیشتر در آن است که رسول خدا (ص) در عمره حدیبیه، عمرة القضاء و در حجة الوداع، در آنجا محرم شد.
حاجیان ایرانى که پیش از اعمال عمره به مدینه مىروند، در مسجد شجره احرام مىبندند. این مسجد در سالهاى پیش بسیار محقر و خالى از نظافت بود. - مسجد مباهله
مسجدى را که به نام «مسجد مباهله» نشان مىدهند، نماینده رویدادى تاریخى و بزرگ است.
مباهله در لغت بر یکدیگر نفرین و لعنت کردن است. در سال دهم هجرت گروهى از ترسایان نجران (ناحیهاى در یمن در جنوب عربستان) نزد حضرت رسول (ص) آمدند و درباره عیسى (ع) با او گفتگو کردند.
رسول خدا (ص) فرمود: عیسى بنده خدا و کلمه او بود که آن را بر مریم القا فرمود. گفتند چگونه ممکن است انسانى بى‌پدر به دنیا آید؟ قرآن در این باره نازل شد که مَثَل عیسى، مثل آدم است.
چون گفتگو دراز گردید رسول خدا (ص) به حکم خدا فرمود: ما و شما پسران، زنانمان و خودمان مباهله مىکنیم تا دروغگویان مشمول لعنت الهى گردند.
در آن روز که بیست و چهارم و به قولى بیست و یکم ذوالحجه بود، رسول خدا با على مرتضى و فاطمه زهرا و حسن و حسین علیهم السلام براى مباهله بیرون شدند.
ترسایان چون شکوه و جلال آن بزرگواران را دیدند، ترسیدند و از مباهله چشم پوشیدند و با رسول خدا (ص) مصالحه کردند و جزیه پذیرفتند
